مقدمه

در سالهای پایانی عصر امامت ائمه اطهار(ع) و آغاز شروع دوران غیبت صغری، به دلیل رشد جامعه شيعى در این عصر و آغاز غيبت كبراى، و نیز نياز پيوسته عالمان دينى، اعم از فقيهان، متكلمان و مفسران شيعه به ميراث روايى مدوّن، تدوين جوامع حديثى شيعه، بيش از هر زمان ديگر ضرورى می نمود از این رو  محدثان و جامع نویسانی همچون: ثقة الاسلام كلينى، شيخ صدوق و شيخ طوسى، به تدوين جوامع روايى اقدام كردند و كتاب هاى كافى، من لا يحضره الفقيه، تهذيب و استبصار به رشته تحرير درآمد و جوامع حديثى متقدم شيعه شكل گرفت. در آثار تدوین این جوامع روایی پاسخ به نیاز جامعه شیعی در مراجعه به احادیث اهلبیت(ع) و جلوگیری از اختلاف در نگرش هاى فقهى و كلامى در اثر پراكندگى اصول روايى بود.

کتب اربعه عنوانی بود که به جوامع اولیه روایی داده می شد و این عنوان به دلیل شهرت این آثار نفیس بود. چهار كتاب اصلى روايى شيعه كه توسط مشهور ترین محدثان و عالمان شیعه نگاشته شد، عبارتند از: 1. الکافی نوشته ابوجعفر محمد بن يعقوب كلينى (م 329 ق)؛ 2. من لا یحضره الفقیه توسط ابوجعفر محمد بن على بن بابويه، شيخ صدوق (م 381 ق)؛ 3. تهذیب الاحکام و الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار توسط ابوجعفر محمد بن حسن طوسى (م 460 ق).

برخی از بزرگان همچون شيخ شمس الدين محمد بن محمود آملى[1]  (م 752 ق) و حسين بن عبدالصمد عاملى پدر شيخ بهايى[2]  (م 984 ق) از «اصول[3]  خمسه» حديثى ياد كرده اند.[4] منظور این فرزانگان علم از پنجمین اثر جامع روایی شیعه که در نقلها آمده است که حجم آن دو برابر كتاب من لايحضره الفقيه ايشان بوده،[5] «مدينة العلم» شيخ صدوق است که متأسفانه در کوران حوادث از بین رفته و جزء کتب مفقوده شیعه به حساب می آید.[6]

از دیدگاه حدیث پژوهان، دلیل شهرت این چهار کتاب به «کتب اربعه[7]» با وجود آثار

دیگر: ثقه بودن و مقام علمی مؤلفان

آنها، تلاش نویسندگان آنها به جمع آورى احاديث صحیح و یا حداقل روایاتی است که از اعتبار بيشترى برخوردارند، موضوعی بودن و ترتیب روایات این کتب در چينش احاديث، دارا بودن حجم گسترده اى از احاديث، قدمت زمانى و نزديكى آنها به عصر صدور، و تلاش مؤلفان اين كتاب ها براى حل اختلاف اخبار است که موجب شده است که جامع نویسان عصرهای پس از ایشان مبنای تألیفات خود را بر ترتیب این کتب قرار دهند. لذا ما شاهدیم که نسخه های بسیاری از کتب اربعه در میان شیعه استنساخ شده و در میان شیعیان وجود دارد. همین فراوانی نسخ و اطمینان به احادیث آنها موجب شد تا علامه مجلسی از ذکر احادیث این کتب، احساس بی نیازی کند و وفور نسخ آنها در میان شیعیان ترس نابود شدن و متروک شدن آنها را از دل ایشان بزداید، لذا جناب مجلسی نسبت به ذکر روایات این کتب اقدام ننمود، اما مبنای تألیفی خود را بر اساس این آثار قرار داد.